شمس‌الدین جزریجَزَری، شمس‌الدین، از مورخان نامدار شام در سده هفتم و هشتم است. فهرست مندرجات۲ - نسب ۳ - تحصیل ۴ - اساتید ۵ - خصوصیات ۵.۱ - اخلاق ۵.۲ - وثاقت ۶ - مهاجرت به مصر ۷ - خانواده ۸ - معاصرین ۹ - درگذشت ۱۰ - آثار ۱۱ - مهمترین اثر ۱۱.۱ - نامهای دیگر ۱۱.۲ - شیوه نگارش ۱۱.۳ - نظر مورخان ۱۱.۴ - ویژگی‌ها ۱۱.۵ - تفصیل حوادث ۱۱.۶ - منابع ۱۱.۷ - مراجعات مورخان ۱۱.۸ - مدح ذهبی ۱۱.۹ - مجلدات ۱۱.۱۰ - نسخه‌های خطی ۱۱.۱۱ - انتشار ۱۲ - فهرست منابع ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - تولدشمسالدین ابوعبداللّه محمدبن ابراهیم‌بن ابی‌بکربن نفیس‌الدین ابراهیم قرشی جَزَری دمشقی رَسْعَینی در ۱۰ ربیع‌الاول ۶۵۸ در دمشق به‌دنیا آمد [۱]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۲]
محمدبن رافع سلامی، الوفیات، ج ۱، ص ۲۵۱ـ۲۵۲، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
و چون نیاکانش از جزیره ابن‌عمر بودند، [۳]
یاقوت حموی، معجم البلدان، ذیل «جزیره ابن‌عمر».
به ابن‌جزری و جزری مشهور شد. [۴]
عباس عزاوی، التعریف بالمورخین، ج ۱، ص ۱۷۶، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷.
۲ - نسبنیای پدرش، نفیس‌الدین ابراهیم‌بن عبدالعزیز (متوفی ۵۹۸)، پس از آنکه پیشنهاد شاه‌بن اتابک، فرمانروای جزیره ابن‌عمر، را مبنی بر تصدی شغل نظارت بر دیوان، رد کرد، از جزیره ابن‌عمر به صَعید مصر رفت و در آنجا اقامت گزید. [۵]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص ۳۳۴ـ ۳۳۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۵۸۱ ۵۹۰ ه، ۵۹۱ـ۶۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
ابوبکر، پسر نفیس‌الدین ابراهیم، در مصر به دنیا آمد. وی در جوانی به مسگری پرداخت و فرزندانش بعدها تاجر و ثروتمند شدند. [۶]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، ج۱، ص ۷۹، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
ابراهیم‌بن ابی‌بکر (متوفی ۶۹۳)، پدر شمس‌الدین، از مصر به موصل و سپس به دمشق رفت و در آنجا اقامت گزید و از اعیان و مشاهیر متمولان این شهر گردید. [۷]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۱، ص ۲۱۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۸]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۳ - تحصیلشمسالدین محمد جزری، که مورد توجه خاص پدرش بود، در کودکی در مکتبخانه نزد شیخ‌رکن‌الدین الیاس‌بن ابی‌الدُر اِربِلی، قرآن فرا گرفت [۹]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، ص ۴۷۶، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۱۰]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، مقدمه تدمری، ص ۳۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
و بعدها نزد استادان و مشایخ برجسته دمشق و قاهره و اسکندریه تلمذ کرد. [۱۱]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۱۲]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۶، بیروت ۱۹۹۳.
۴ - اساتیداستادان وی به حدی بودند که بِرْزالی، دوست و مورخ معاصر جزری، برایش مشیخه‌ای تدوین کرد. [۱۳]
ابن‌حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج ۳، ص ۳۰۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
برخی از استادان وی در دمشق عبارت بودند از: فخرالدین ابوالحسن علی‌بن احمدبن عبدالواحد بخاری (متوفی ۶۹۰)، ناصرالدین ابوحفص عمربن عبدالمنعم‌بن عمر قَوّاس دمشقی (متوفی ۶۹۸)، تقی‌الدین ابواسحاق ابراهیم‌بن علی‌بن احمدبن فضل واسطی دمشقی (متوفی ۶۹۲)، الشیخ عزالدین احمدبن ابراهیم‌بن عمر فاروثی (متوفی ۶۹۴) و ابوعلی یوسف‌بن احمدبن ابی‌بکر صالحی حجار غَسولی (متوفی ۷۰۰). از استادان وی در قاهره نیز ابوالمعالی احمدبن اسحاق‌بن محمد ابرقوهی همدانی مصری (متوفی ۷۰۱) و شرف‌الدین عبدالمؤمن‌بن خلف‌بن ابی‌الحسن دِمیاطی (متوفی ۷۰۵) و در اسکندریه، تاج‌الدین علی‌بن احمدبن عبدالمحسن حسینی غَرّافی (متوفی ۷۰۴) بودند. [۱۴]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۱۸ـ۱۹، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۵]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۱۶]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۲، ص ۲۲.
[۱۷]
محمدبن رافع سلامی، الوفیات، ج ۱، ص ۲۵۲، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
[۱۸]
ابن‌حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج ۳، ص ۳۰۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
۵ - خصوصیاتجزری اطلاعات بسیاری در علم پزشکی و داروهای گیاهی داشت و گاه نیز به مداوای بیماران اقدام می‌کرد. [۱۹]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص۱۰۷۰، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۵.۱ - اخلاقبِرزالی و دیگر مورخان، اخلاق نیکوی جزری را بسیار ستوده‌اند و او را مردی فاضل، نیکوکار، خیرخواه، جوانمرد، دیندار، پرهیزگار، باوقار، دارای سیره نیک و خوبیهای بسیار، سلیم‌النفس، راستگو، صوفی‌مآب، متواضع، امانت‌دار، مورخ، شاعر، ادیب و همواره در حال ذکر خداوند ، وصف کرده‌اند. [۲۰]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹ـ۱۰۷۰، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۲۱]
ابن‌حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج ۳، ص ۳۰۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۲۲]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۲، ص ۲۲.
[۲۳]
محمدبن رافع سلامی، الوفیات، ج ۱، ص ۲۵۲، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
[۲۴]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۶، بیروت ۱۹۹۳.
۵.۲ - وثاقتجزری هرگز مناصب و مقامهای دولتی را نپذیرفت، ولی حدود شصت سال نزد قضات شهادت می‌داد و چنان ثقه و مورد اطمینان بود که شهادت وی به تنهایی هم پذیرفته می‌شد. [۲۵]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۶ - مهاجرت به مصردر ۶۸۸ که علم‌الدین شحاعی (کارگزار دمشق) اموال بازرگانان دمشق را مصادره کرد، جزری و پدر و برادرانش از این شهر گریختند و بیش از یک ماه از انظار ناپدید شدند. وی در ۶۹۵، هنگامی که مصر دچار قحطی و وبای شدیدی شده بود، به آنجا رفت. [۲۶]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، ج۱، ص۳۳۰، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۲۷]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، ج۱، ص۳۷۳، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
مدت اقامتش در مصر دقیقاً مشخص نیست؛ اجمالاً از ۶۹۵ تا ۷۱۳ چند بار از مصر دیدن کرد، از جمله در سال ۷۰۰ از دبیران سپاه مصر حدیث شنید، در ۷۰۱ به‌همراه پسرش ابراهیم و برادرش اسماعیل در محضر مشایخ مصری حضور یافت و در ۷۱۳ نیز با قونوی دیدار کرد و مورد تفقد خاص او قرار گرفت. [۲۸]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، ص۴۲۰، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۲۹]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۶، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۷ - خانوادهجزری سخن چندانی راجع به خانواده‌اش نگفته و تنها به سفر آنان به بیت‌المقدّس اشاره کرده است، [۳۰]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، ص ۵۲۲، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
اما خود وی و برخی از تراجم‌نویسان در باره دو فرزند وی، نصر (نصیر) الدین محمد و ابراهیم، که احتمالاً همان مجدالدین است، سخن گفته‌اند. [۳۱]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، ص ۵۲۲، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۳۲]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، ص ۱۰۱۲، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۳۳]
محمدبن احمد ذهبی و محمدبن علی حسینی، من ذیول العبر، ج۱، ص ۲۰۸، چاپ محمد رشاد عبدالمطلب، کویت: التراث العربی.
۸ - معاصرینبرخی از مشاهیر و مورخان معاصر جزری عبارت‌اند از: علم‌الدین قاسم‌بن محمدبن یوسف بِرْزالی (متوفی ۷۳۹) که زندگینامه جزری را در پایان تاریخ جزری ثبت کرده است [۳۴]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹ـ۱۰۷۰، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
شمس‌الدین محمدبن احمدبن عثمان ذهبی (متوفی ۷۴۸)، که از تاریخ جزری بسیار استفاده کرده است [۳۵]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص ۱۰۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۵۸۱ ۵۹۰ ه، ۵۹۱ـ۶۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
ابن‌شاکر کُتْبی دمشقی (متوفی ۷۶۴؛ [۳۶]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۱۳، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
صلاح‌الدین خلیل‌بن ایبک صَفَدی (متوفی ۷۶۴)، مؤلف کتاب الوافی بالوفیات که از شاگردان جزری بود و در ۷۳۰ در دمشق از او اجازه روایت گرفت [۳۷]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۲، ص ۲۲.
شمس‌الدین محمدبن علی‌بن حسن حسینی (متوفی ۷۶۵)؛ عفیف‌الدین عبداللّه یافعی (متوفی ۷۶۸)؛ تقی‌الدین محمدبن رافع سلامی (متوفی ۷۷۴) و ابن‌کثیر دمشقی (متوفی ۷۷۴). [۳۸]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۱۳، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۳۹]
محمدبن رافع سلامی، الوفیات، ج ۱، ص ۲۵۲، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
۹ - درگذشتجزری در ۸۱ سالگی، و بنا بر مشهورترین روایات ، در شب دوشنبه ۱۲ ربیع‌الاول ۷۳۹ یا در اواسط آن سال در دمشق درگذشت و در باب‌الصغیر دفن گردید. [۴۰]
محمدبن رافع سلامی، الوفیات، ج ۱، ص ۲۵۱، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲.
[۴۱]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۴۲]
محمدبن احمد ذهبی و محمدبن علی حسینی، من ذیول العبر، ج۱، ص ۲۰۸، چاپ محمد رشاد عبدالمطلب، کویت: التراث العربی.
۱۰ - آثاراو در علم حدیث مطالبی نوشت و اشعاری در حد متوسط سرود که نمونه‌هایی از آنها، که بیشتر شبیه به نثر است، در دسترس می‌باشد، ولی شهرتش به‌سبب تألیف کتاب تاریخ حوادث الزمان و انبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من ابنائه است [۴۳]
صفدی، الوافی بالوفیات، ج ۲، ص ۲۲.
[۴۴]
ابن‌حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج ۳، ص ۳۰۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۴۵]
عباس عزاوی، «شمس‌الدین ابن‌الجزری و تاریخه»، ج۱، ص ۵۲۵، مجلة المجمع العلمی العربی، (ذیقعده ـ ذیحجه ۱۳۶۳).
[۴۶]
عباس عزاوی، «شمس‌الدین ابن‌الجزری و تاریخه»، ج۱، ص ۵۲۷، مجلة المجمع العلمی العربی، (ذیقعده ـ ذیحجه ۱۳۶۳).
که او را به‌عنوان مورخی نقاد مطرح کرد. [۴۷]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۲، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۴۸]
احمد عطیه اللّه، القاموس الاسلامی، ج ۱، ص ۶۰۶، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳ـ.
[۴۹]
عباس عزاوی، التعریف بالمورخین، ج ۱، ص ۱۷۶، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷.
۱۱ - مهمترین اثرمهمترین اثر شمس‌الدین جزری، کتاب تاریخ حوادث الزمان و انبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائهاست [۵۰]
عباس عزاوی، التعریف بالمورخین، ج ۱، ص ۱۷۹، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷.
[۵۱]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۲۸، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۵۲]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۳۱، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
که آن را به عنوان تکمله یا ذیلی بر المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم اثر ابوالفرج عبدالرحمان‌بن جوزی (متوفی ۵۹۷) نوشت [۵۳]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۳۱، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
(برخی به اشتباه آن را تکمله‌ای بر مرآة الزمان سِبط ابن‌جوزی (متوفی ۶۵۴) دانسته است). [۵۴]
یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعرّبة، ج ۱، ص ۶۹۶، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
۱۱.۱ - نامهای دیگربعضی از مورخان کتاب جزری را التاریخ الکبیر، [۵۵]
محمدبن احمد ذهبی و محمدبن علی حسینی، من ذیول العبر، ج۱، ص ۲۰۸، چاپ محمد رشاد عبدالمطلب، کویت: التراث العربی.
[۵۶]
محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، ج۱، ص ۳۰۷، چاپ فرانتس روزنتال، بیروت.
[۵۷]
ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، ج ۶، ص ۱۲۴.
تاریخ ابن‌الجزری [۵۸]
اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، در حاجی‌خلیفه، .ج ۱ ستون ۲۱۲،
یا تاریخ دمشق [۵۹]
اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی‌خلیفه،ج ۲، ستون۱۵۰.
نامیده‌اند.۱۱.۲ - شیوه نگارشجزری در نگارش این اثر، که شامل حوادث تاریخی سالهای ۵۹۳ تا ۷۳۸ است، از شیوه کار ابن‌جوزی در المنتظم پیروی کرده و حوادث و وفیات را به‌صورت سالشمار نوشته است. [۶۰]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۳۱ـ۳۲، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۶۱]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۲، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۶۲]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۶، بیروت ۱۹۹۳.
او علاوه بر رعایت سالشمار، حوادث را به‌ترتیب ماههای هر سال نیز در نظر گرفته است، به‌نحوی‌که در آغاز هر سال هجری معادلهای قبطی ، ایرانی و میلادی آن را نیز ذکر کرده است، سپس اسامی فرمانروایان، وزیران، قاضیان نواحی و سرزمینهای اسلامی، به‌ویژه حاکمان شام و دمشق را ثبت کرده و آنگاه به شرح حوادث مهم هر سال پرداخته و در پایان، تراجم و زندگینامه مشاهیری را که در آن سال وفات یافته‌اند، آورده است. [۶۳]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص۲۰، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۶۴]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۶، بیروت ۱۹۹۳.
۱۱.۳ - نظر مورخانمورخان در ستایش این کتاب گفته‌اند که جزری برای تدوین این تاریخ بزرگ بسیار زحمت کشیده و اخبار و مطالب سودمند و بعضاً نادری را، به‌همراه برخی مطالب ظریف و حکایتهای عجیب و شگفت‌انگیز، که در آثار دیگر مورخان یافت نمی‌شود، در آن ذکر کرده است. [۶۵]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۳، مؤخره برزالی، ص ۱۰۶۹، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۶۶]
ابن‌حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، ج ۳، ص ۳۰۱، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
[۶۷]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۷، بیروت ۱۹۹۳.
۱۱.۴ - ویژگیهااز ویژگیهای این اثر دقت، وضوح، توجه به جزئیات، ضبط تواریخ و حوادث و به‌ویژه تاریخ وفیات اشخاص، تنوع موضوعها و فراگیری آن است. [۶۸]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۱۸ـ۲۱، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
جزری در نگارش آن بر منقولات کتب کهن، نوشته‌ها و نامه‌های دوستان، سماع از مشایخ و محدّثان و مورخان و مشاهدات شخصی خویش استناد جسته است. [۶۹]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۴ـ ۲۸، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۷۰]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۲۷ـ۳۳، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۱۱.۵ - تفصیل حوادثوی برخی از حوادث مهم را به تفصیل ذکر کرده است، از جمله حمله مغولان به سرزمینهای اسلامی از ۶۱۶ به بعد، اخبار دولت ایوبیان در مصر، و برخی حوادث طبیعی و بلاهای آسمانی. [۷۱]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۳۸ـ۴۲، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
در کتاب او، حوادث شام در دوران حکومت سلطان مملوکی الناصر محمدبن قلاوون (حک: ۷۲۵ـ ۷۳۸)، اهمیت بسزایی دارد، زیرا وی شاهد حوادث این دوره بوده است. [۷۲]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۴۹، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۷۳]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۱۸، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۷۴]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۷، بیروت ۱۹۹۳.
۱۱.۶ - منابعجزری برای تدوین تاریخش از منابع بسیاری استفاده و نام برخی از آنها را ثبت کرده که مهمترین آنها کتاب التاریخ برزالی است. جزری ۵۷۸ سرگذشت از مجموع ۳۹۵، ۱ تراجم رجال و بسیاری از حوادث و رویدادهای تاریخی را، که حدود نیمی از کتابش را تشکیل می‌دهد، از اثر برزالی نقل کرده است. [۷۵]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۹ـ۳۱، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۷۶]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۷، بیروت ۱۹۹۳.
[۷۷]
عباس عزاوی، «شمس‌الدین ابن‌الجزری و تاریخه»، ج۱، ص ۵۲۷ـ ۵۲۸، مجلة المجمع العلمی العربی، (ذیقعده ـ ذیحجه ۱۳۶۳).
[۷۸]
عباس عزاوی، التعریف بالمورخین، ج ۱، ص ۱۷۸، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷.
از دیگر منابع مهمی که او به آنها استناد جسته، اینهاست: مرآه الزمان، اثر یوسف‌بن قزاوغلی، معروف به سبط ابن‌جوزی (متوفی ۶۵۴)؛ الکامل فی‌التاریخ، اثر ابن‌اثیر (متوفی ۶۳۰)؛ تاریخ بغداد، اثر ابوطالب علی‌بن اَنْجَب، معروف به ابن‌ساعی (متوفی ۶۷۴)؛ اخبار الملک الظاهر، اثر محیی‌الدین عبداللّه‌بن عبدالظاهر (متوفی ۶۹۲)؛ [۷۹]
محمدبن احمد ذهبی و محمدبن علی حسینی، من ذیول العبر، چاپ محمد رشاد عبدالمطلب، کویت: التراث العربی.
(متوفی ۷۲۶). [۸۰]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۳۴ـ۳۶، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۸۱]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
همچنین جزری به‌طور گذرا و موردی از مآخذ بسیاری استفاده کرده که از آن جمله است: ذیل الروضتین، اثر ابوشامه؛ وفیات‌الاعیانِ ابن‌خلّکان؛ بُغْیه‌الطلب فی تاریخ حلب ابن‌عدیم؛ تاریخ اربل، اثر ابن‌مستوفی؛ المطرب من اشعار اهل‌المغرب، اثر ابن‌دمیه؛ عقود الجمان فی‌شعراء هذا الزمان، اثر ابن‌شعار؛ و خریده القصر و جریده العصر، اثر عماد کاتب اصفهانی. [۸۲]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۳۴ـ۳۶، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۸۳]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۲۴، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۱۱.۷ - مراجعات مورخاننظر به اهمیت، دقت و جامعیت تاریخ جزری، تعدادی از مورخان معاصر او و مورخان ادوار بعدی، از سبک و سیاق وی پیروی و مطالب فراوانی را از کتاب او نقل کرده‌اند، از جمله قطب‌الدین یونینی در ذیل علی مرآة الزمان، ابن‌دَواداری (متوفی پس از ۷۳۶) در کَنْزالدُرَر و جامع‌الغرر، شمس‌الدین ذهبی در تاریخ‌الاسلام، ابن‌شاکر کتبی در فوات‌الوفیات و عیون‌التواریخ، صفدی در الوافی‌بالوفیات و نَکْت‌الهَمیان فی نُکَت العمیان، ابن‌کثیر در البدایة و النهایة، ابن‌فرات (متوفی ۸۰۷) در تاریخ ابن‌الفرات، ابن‌تغری بردی (متوفی ۸۷۴) در النجوم الزاهرة فی ملوک مصر و القاهرة، سیوطی (متوفی ۹۱۱) در تاریخ الخلفاء و دیگران. [۸۴]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۴۹ـ۵۰، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۸۵]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۳۲، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
۱۱.۸ - مدح ذهبیشمسالدین ذهبی، مورخ معاصر جزری، تاریخ وی را ستوده [۸۶]
محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱، ص ۱۰۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۵۸۱ ۵۹۰ ه، ۵۹۱ـ۶۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶.
و بخش اعظم آن را، شامل حوادث سالهای ۵۹۳ تا ۶۹۸، با نثری شیوا و انتقادی خلاصه و به نام المختار من تاریخ ابن‌الجزری در یک مجلد تدوین کرده است که در ۱۳۶۷ ش/۱۹۸۸ به همت پژوهشگر عراقی، خضَیر عباس مَنْشِداوی، در بغداد چاپ و منتشر گردید.برخی از مورخان معاصر دو کتاب به نامهای مختصر تاریخ‌الاسلام ذهبی و ذات الشفا فی سیرة المصطفی و مَنْ بعدَه مِنَالخلفاء را به جزری نسبت داده‌اند که ظاهراً اولی خلاصه‌ای از تاریخ الاسلام ذهبی بوده و به اتمام نرسیده است و از آن، نسخه‌ای در استانبول و نسخه دیگری در اسکندریه وجود دارد. [۸۷]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۸، بیروت ۱۹۹۳.
۱۱.۹ - مجلداتتاریخ جزری شامل چندین مجلد بوده که تنها دو بخش از آن به‌جا مانده است، یکی شامل حوادث سالهای ۶۸۹ تا ۶۹۹ و دومی شامل حوادث سالهای ۷۲۵ تا ۷۳۸. [۸۸]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۳۷، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۸۹]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۵۱، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۹۰]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۷، بیروت ۱۹۹۳.
[۹۱]
محمدبن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، ج ۲، ص ۹۸، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
[۹۲]
احمد عطیه اللّه، القاموس الاسلامی، ج ۱، ص ۶۰۶، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳ـ.
[۹۳]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج ۵، ص ۲۹۸، بیروت ۱۹۸۴.
۱۱.۱۰ - نسخه‌های خطیاز این کتاب چند نسخه خطی باقی مانده است که مشهورترین آنها نسخه کتابخانه کوپریلی در استانبول (ترکیه) است و عبداللّه‌بن احمدبن یوسف‌البیری دمشقی در ۸ رمضان ۷۳۹ آن را از نسخه‌ای به خط مؤلف رونویسی کرده و برزالی در پایان آن توضیحاتی همراه با زندگینامه مؤلف آورده است. این نسخه تا حدودی نامرتب و نامنظم، شامل حوادث سالهای ۷۲۵ تا ۷۳۸ است. [۹۴]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۵، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۹۵]
محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، ج ۲، مقدمه تدمری، ص ۱۶ـ ۱۷، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸.
[۹۶]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۵۱، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۹۷]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۵۲، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۹۸]
صلاح‌الدین منجد، معجم المورخین الدمشقیین، ج۱، ص ۱۴۶، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
[۹۹]
عباس عزاوی، «شمس‌الدین ابن‌الجزری و تاریخه»، ج۱، ص ۵۲۷ـ ۵۲۸، مجلة المجمع العلمی العربی، (ذیقعده ـ ذیحجه ۱۳۶۳).
نسخه خطی دیگری نیز حوادث سالهای ۶۸۹ تا ۶۹۹ را در بر می‌گیرد و در کتابخانه پاریس نگهداری می‌شود. از این دو نسخه چند نسخه عکسی در کتابخانه‌های مصر و مراکش و عراق وجود دارد. [۱۰۰]
شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، ج ۴، ص ۴۷ـ ۴۸، بیروت ۱۹۹۳.
[۱۰۱]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۵۱ـ۵۲، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۰۲]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج ۵، ص ۲۹۸، بیروت ۱۹۸۴.
[۱۰۳]
صلاح‌الدین منجد، معجم المورخین الدمشقیین، ج۱، ص ۱۴۶، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
۱۱.۱۱ - انتشارسواژه نسخه پاریس را در ۱۳۲۸ ش/۱۹۴۹ به‌چاپ رساند [۱۰۴]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۵۲، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۰۵]
صلاح‌الدین منجد، معجم المورخین الدمشقیین، ج۱، ص ۱۴۶، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸.
و بخش بسیار کوچکی از آن را حبیب زَّیات در زحله (از شهرهای لبنان) در ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸ منتشر کرد. [۱۰۶]
محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، مقدمه منشداوی، ص ۵۲، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
[۱۰۷]
عباس عزاوی، التعریف بالمورخین، ج ۱، ص ۱۷۹، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷.
اسماعیل حقی ازمیری نیز نسخه خطی کوپریلی را به زبان ترکی ترجمه و اشتباهاً به نام برزالی در ۱۳۲۰ ش/۱۹۴۱ چاپ و منتشر کرد. [۱۰۸]
عباس عزاوی، التعریف بالمورخین، ج ۱، ص ۱۷۷ـ ۱۷۸، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷.
۱۲ - فهرست منابع(۱) ابن‌حجر عسقلانی، الدررالکامنة فی اعیان المائة الثامنة، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳. (۲) ابن‌عماد، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب. (۳) ابن‌کثیر، البدایة و النهایة فی‌التاریخ، بیروت: دارالفکر العربی. (۴) اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، در حاجی‌خلیفه. (۵) اسماعیل بغدادی، هدیة العارفین، در حاجی‌خلیفه. (۶) محمدبن ابراهیم جزری، تاریخ حوادث الزمان و أنبائه و وفیات الاکابر و الاعیان من أبنائه، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، صیدا ۱۴۱۹/۱۹۹۸. (۷) محمدبن ابراهیم جزری، المختار من تاریخ ابن‌الجزری، اختیار محمدبن احمد ذهبی، چاپ خضیر عباس منشداوی، بیروت ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۸) محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات ۵۸۱ ۵۹۰ ه، ۵۹۱ـ۶۰۰ ه، بیروت ۱۴۱۷/۱۹۹۶. (۹) محمدبن احمد ذهبی و محمدبن علی حسینی، من ذیول العبر، چاپ محمد رشاد عبدالمطلب، کویت: التراث العربی. (۱۰) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۴. (۱۱) محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الاعلان بالتوبیخ لمن ذمّ التاریخ، چاپ فرانتس روزنتال، بیروت. (۱۲) یوسف الیان سرکیس، معجم‌المطبوعات العربیة و المعرّبة، قاهره ۱۳۴۶/۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۱۳) محمدبن رافع سلامی، الوفیات، چاپ صالح مهدی عباس، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲. (۱۴) صفدی، الوافی بالوفیات. (۱۵) عباس عزاوی، التعریف بالمورخین، بغداد ۱۳۷۶/ ۱۹۵۷. (۱۶) عباس عزاوی، «شمس‌الدین ابن‌الجزری و تاریخه»، مجلة المجمع العلمی العربی، (ذیقعده ـ ذیحجه ۱۳۶۳). (۱۷) احمد عطیه اللّه، القاموس الاسلامی، قاهره ۱۳۸۳/۱۹۶۳ـ. (۱۸) محمدبن عبدالرحمان غزی، دیوان الاسلام، چاپ کسروی حسن، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۱۹) شاکر مصطفی، التاریخ العربی و المورخون، بیروت ۱۹۹۳. (۲۰) صلاح‌الدین منجد، معجم المورخین الدمشقیین، بیروت ۱۳۹۸/۱۹۷۸. (۲۱) یاقوت حموی، معجم البلدان. ۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۴۶۵۵. |